Piet Bakker, Ciske de rat, triologie

Ciske de Rat is een Amsterdamse jongen met een hardvochtige en onaangename moeder en een vaak afwezige vader, die als zeeman werkt. Ciske zit in de klas bij meester Bruis die zich over hem ontfermt. Bruis is nog een jonge onderwijzer die zich het lot van de kinderen in zijn klas sterk aantrekt. Het schoolhoofd vindt zijn idealisme te ver gaan en denkt dat het toch niks wordt met Ciske. Dit boek, het eerste deel van de Ciske-trilogie eindigt in een tragisch drama. Het gepest en getreiter door de zelfzuchtige moeder, maakt Ciske op een gegeven moment zo boos dat hij een mes naar haar gooit en zij overlijdt. Hij moet nu verder als moordenaar van zijn moeder. Bruis is dan inmiddels ook bewindvoerder van Ciske, een rol die eigenlijk slecht verenigbaar is met die van onderwijzer. Piet Bakker beschrijft de moeder in zo’n ongunstige termen dat je voor haar geen enkele sympathie voelt en ondanks alles wel voor Ciske. Je kan ook zeggen dat de karaktertekening wel erg zwart-wit is, door uitspraken als dat er aan de dood van die vrouw toch niks is verloren. Een andere schrijver die over school en leerlingen schreef was Theo Thijssen. Die gebruikte meer kleine voorvallen om een dramatisch effect te verkrijgen, je zou je bij hem geen moord kunnen voorstellen.

Het tweede deel van de drie boeken over Ciske de Rat overtreft het eerste deel. Het drama dat Ciske als elfjarige jongen zijn moeder met een mes om het leven bracht brengt hem in een tuchthuis in Nijmegen. Hij wordt daar onderworpen aan een streng regime en wordt de eerste twee weken zelfs alleen in een cel opgesloten. De onderwijzer, Bruis is ook zijn voogd, die zich over hem probeert te ontfermen. Ook pater de Goey die in het tuchthuis werkt als geestelijk verzorger is hem tot steun. Ciske komt in een nieuw gezin, bij zijn vader en de goedmoedige tante Jans die veel beter voor hem zorgt dan zijn moeder deed.
Meester Bruis gaat van de volksschool naar een particuliere school waar de kinderen van de dokter en de notaris schoolgaan. Hij heeft daar 24 leerlingen in plaats van de 48 op de volksschool. Je proeft de maatschappijkritiek van Piet Bakker op deze maatschappelijke ongelijkheid. Zelf zat ik in 1954 ook in een klas met 54 kinderen, dat werd toen nog gewoon gevonden. Ciske wordt door een klasgenoot getreiterd, zelfs voor moordenaar uitgemaakt en hij wordt door hem pootje gelicht. Ciske is even ernstig ziek en hij wordt gekweld door angsten en door zelfverwijt. De kapelaan komt hem troosten. Het lijkt dat hij er overheen gaat komen, ook door enkele trouwe vriendschappen, onder andere van het meisje Betty. Misschien wordt zij wel de liefde van zijn leven. Meester Bruis heeft nu zelf ook een kind, dat geleidelijk gaat opgroeien.
,

Met Cis de man sluit Piet Bakker zijn triologie over Ciske de rat af. Cis is nu een volwassen man die nog altijd gekweld wordt door zijn jeugdtrauma, de moord op zijn moeder die hij als elfjarige pleegde. Het verhaal wordt opnieuw verteld door zijn vroegere onderwijzer, meester Bruis. Ze komen elkaar in een nieuwe rol tegen, als militairen tijdens de mobilisatie in 1939 en de militaire strijd in 1940 op de Grebbeberg bij Rhenen, waar het Nederlandse leger meer dan elders weerstand bood aan de Duitsers. Cis gedraagt zich hier zeer heldhaftig en geeft niet op en is daarbij een voorbeeld voor anderen, ook voor Bruis. Af en toe wordt het wel erg sentimenteel, maar dit derde deel maakt wel het verhaal compleet. Het biedt bovendien een inkijkje in het toenmalige Nederlandse leger. Piet Bakker laat in dit deel diverse personen uit de eerdere delen terugkomen. De belangrijkste is Bettie, die als een simpele maar trouwe ziel wordt beschreven. Cis brak eerst met haar, maar krijgt daar spijt van. Hij raakt op de Grebbeberg gewond, net als Bruis, maar ze herstellen. Ciske is er van overtuigd dat de Duitsers gaan verliezen. Het boek werd in 1942 en 1943 geschreven en de Duitse nederlaag was nog niet zeker.